Lubaczowska placówka muzealna zapoczątkowana została w końcu lat pięćdziesiątych XX w. W pierwszym okresie muzeum posiadało charakter społeczny. W 1981 r. zostało upaństwowione, a w 1987 r. zbiory zostały przeniesione do nowej siedziby w zabytkowym spichlerzu. Od 2004 r. instytucja funkcjonuje pod obecną nazwą: Muzeum Kresów w Lubaczowie. Nazwa ta odnosi się do wieloletniej działalności prowadzonej przez muzeum na rzecz zachowania i popularyzacji kresowego dziedzictwa kulturowego. Obecnie lubaczowskie muzeum jest instytucją kultury Powiatu Lubaczowskiego i Województwa Podkarpackiego.
Muzeum Kresów w Lubaczowie obejmuje swą działalnością obszar pogranicza polsko-ukraińskiego należący do szeroko rozumianych Kresów dawnej Rzeczypospolitej, w szczególności teren powiatu lubaczowskiego. Od wieków było to miejsce styku i współistnienia różnych grup etnicznych współtworzących malowniczy i niepowtarzalny krajobraz kulturowy. Pod względem etnograficznym obszar ten zaliczany jest do tzw. Pogranicza Nadsańskiego.
W prowadzonej przez muzeum działalności kolekcjonerskiej, wystawienniczej, naukowo-oświatowej ważne znaczenie posiada popularyzacja zachowanego w okolicach Lubaczowa dziedzictwa niematerialnego. W tym zakresie organizowane są badania, ekspozycje, koncerty, pokazy i inscenizacje zespołów śpiewaczych i grup obrzędowych, warsztaty z twórcami ludowymi, lekcje muzealne oraz konkursy dla dzieci i młodzieży szkolnej i dorosłych. Wydawane są również opracowania i monografie dokumentujące wybrane przejawy dawnych praktyk, wiedzy i przekazywanych z pokolenia na pokolenie umiejętności z różnych dziedzin życia społecznego, kulturowego i gospodarczego.
Szczególne znaczenie muzeum przykłada do zachowania ściśle lokalnych, a przy tym niezwykle oryginalnych przejawów kulturowych. Należą do nich: kamieniarstwo bruśnieńskie, drzeworyt płazowski, jaworowsko-lubaczowskie skrzynie wianne, ceramika potylicka i tzw. styl lubaczowski w budownictwie drewnianym.
Z dziedziny obrzędowości dorocznej związanej z cyklem świat chrześcijańskich w działaniach badawczo-edukacyjnych zwrócono uwagę na umiejętności wykonywania ozdób choinkowych, palm i pisanek oraz towarzyszącym im zwyczajom bożonarodzeniowym i wielkanocnym. Obrzędowością rodzinną zajmowano się poprzez ukazanie zwyczajów związanym z przemianami w życiu człowieka (od okresu dziecięcego i młodzieńczego po życie dorosłe) oraz cyklu następstw pór roku (obrzędowość świętojańska i żniwna).
Z zakresu twórczości plastycznej, nastawionej na zdobnictwo wnętrz mieszkalnych w okresie świątecznym, zajmowano się dokumentowaniem i przekazywaniem młodemu pokoleniu umiejętności wykonywania tradycyjnych wycinanek oraz kwiatów z bibuły. Dokumentowano również przykłady zajęć w gospodarstwie domowym, szczególnie tradycje domowego wypieku chleba. W obrębie prac rolno-hodowlanych zajmowano się różnymi formami uprawy roli, a także hodowlą owiec w szerszym kontekście kultury europejskiej. Nie pominięto również popularnych niegdyś w regionie lubaczowskim rzemiosł i zanikających umiejętności posługiwania się dawnymi narzędziami służącymi tkaczom, garncarzom, bednarzom, stolarzom i cieślom. W ramach programu „ginące zawody” dokumentowano również ślady dawnych praktyk w zakresie wapiennictwa, opartego niegdyś na eksploatacji kamienia wapiennego na Roztoczu.
Dokumentowanie i popularyzacja dziedzictwa niematerialnego regionu lubaczowskiego, jako nieodłącznej części województwa podkarpackiego, a w kontekście kulturowym – elementu dziedzictwa pogranicza polsko-ukraińskiego, jest w różnej formie stale obecne w działalności Muzeum Kresów w Lubaczowie.
Muzeum Kresów w Lubaczowie
ul. Jana III Sobieskiego 4
Lubaczów
