Logotyp Niematerialne Podkarpackie

Hafciarstwo lasowiackie jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i najefektowniejszych wytworów kultury ludowej Lasowiaków. Stroje z jednokolorowymi haftami, charakterystyczne niegdyś dla wsi leżących w okolicach Tarnobrzegu i Grębowa (np. Cygany, Jeziórko, Jadachy, Grębów, Wydrza) zaliczane są przez etnografów do grębowskiego (tarnobrzesko-grębowskiego) mikroregionu kostiumologicznego. Na tym obszarze, zdobnictwo ubiorów kobiecych charakteryzowało się tym, że podstawowym elementem zdobniczym był tutaj motyw spirali zwiniętej w literę S, skontrastowanie bieli tkaniny (zwłaszcza lnianej) z jednobarwnym kolorem wyszyć (dwubarwne należały do rzadkości), jak również nie rozpowszechnienie się haftu angielskiego (dziurczastego) i białej nici w zdobieniach strojów, tak jak to miało miejsce w innych częściach regionu lasowiackiego. Choć nie ma jasnej genezy powstania haftów lasowiackich, to jednak były wyszywane przez kobiety we wsiach lasowskich (lasowiackich) w XIX w., co potwierdzają badania etnograficzne na tym terenie. Strój ludowy Lasowiaków, który na pocz. XX wieku był jeszcze w powszechnym użyciu, stanowił ozdobę i chlubę, tych którzy go nosili. Zachowane do dzisiaj (głównie w muzeach przykłady zdobnictwa strojów kobiecych) rzadkie egzemplarze wyszytych ubiorów to pozostałości kompletów ślubnych, z pietyzmem przechowywanych przez właścicielki „na śmierć" lub na „pamiątkę młodości".

Hafty lasowiackie zdobiły głównie kobiece stroje świąteczne. Do okresu I wojny światowej wyszywane ubiory przygotowywano na wyprawę ślubną. Dziewczęta wykonywały je same (bo prawie każda umiała szyć i haftować) albo oddawały do krawczyni. Świąteczny strój kobiet szyto z wybielonych, cienkich lnianych płócien samodziałowych. Dopiero z pocz. XX w. pojawiły się również chusty szyte z materiałów bawełnianych. Tkanina lniana, na której powstawały hafty była nieodłącznym elementem wyszyć, bo splot płótna lnianego warunkował jego wygląd. O charakterze haftu i zdobnictwa lasowiackiego zadecydowała surowość, oszczędność, wyszukany koloryt, zwartość motywów. Jego istotą było kontrastowanie białego tła z jednobarwnym wyszyciem. Hafty lasowiackie umieszczano zwłaszcza w tych miejscach, które wymagały specjalnego podkreślenia linii, sylwetki i kroju. Z krojem i szwami związane były ściegi, które mają charakter konstrukcyjny. Należały do nich ściegi krawieckie scalające i wzmacniające szwy tj. stebnówka i krzyżowany. Inne ściegi, jak łańcuszek, dziergany czy sznureczek, związane były też ze strukturą płótna. Ścieg płaski występował w charakterze linii „prążka”, „drabinki", „grzebyczka". W hafcie lasowiackim ściegi wyszywano operując linią prostą, zygzakowatą, falistą i spiralną. Zwarty układ wyszytych motywów występował w postaci szlaczków podkreślających dolny brzeg fartucha (spódnicy) i zapaski, przednich i dolnych brzegów chusty podwiki (łoktusy), ramion na koszuli (tzw. przyramek) i mankiecików rękawów koszuli oraz brzegów chusty czepcowej. Najstarsze motywy powtarzane były rytmicznie w szeregach. Ośrodkiem układu haftu była zwarta spirala łańcuszka (motyw spirali zwiniętej w literę S) wpisana w dwa prążki sznureczka lub łańcuszka, ułożona w jednym lub dwóch  rzędach parzystych. Od motywu spirali rozchodziły się linie zygzaków, „grzebyczków”, stebnówki, krzyżyków. Hafty lasowiackie były wyposażone również w akcenty roślinne, spełniające rolę dopełniającą i ozdobną. Do akcentów dekoracyjnych należy motyw kropek, trójkącików, listków (np. trójliścia), kwiatków, gałązek. Haft roślinny widoczny był zwłaszcza na listwach „pazuchy" (rozcięcie koszuli z przodu), gdzie występował w postaci kwiatków i gałązek. Od pocz. XX w. haft geometryczny współistniał z haftem roślinnym. Uproszczone motywy kwiatowe pojawiały się również na chuście czepcowej. Kompozycja roślinna składała się z łodygi, z której wyrastały równomiernie boczne pędy z kwiatkiem lub listkiem. Niekiedy listki wyszywano bezpośrednio ze środkowej łodygi, czasem były to pędy zwijające się spiralnie na końcach. Obok jednokolorowych wyszyć czarnych, czerwonych pojawiały się również hafty wyszyte ciemnobrązowymi nićmi oraz czerwonymi i niebieskimi. Wyjątkowo tylko w starych haftach łączono dwa kolory nici tj. czerwony z czarnym lub brązowy z czerwonym. Stroje z konkretnym kolorem wyszyć były przypisane młodym lub starszym kobietom. Sporadycznie jeszcze do l. 60. XX w. lasowiackie odświętne ubrania kobiece z wyszyciami zakładały najstarsze Lasowiaczki.

Współczesne hafty lasowiackie  nawiązują do tych z końca XIX i do pocz. XX w.  Wykonanie tego rodzaju wyszycia jest trudną sztuką i wymaga dużo czasu, cierpliwości i poświęcenia. Misterne prace hafciarskie wykonują  „Lasowiaczki” i „Cyganianki” na odświętnych strojach składających się z białej koszuli, fartucha (spódnica), zapaski, chusty czepcowej. Zespoły nie stosują chusty łoktusy („łoktuski”). Stroje zdobione jednobarwnymi haftami, wykonywane czarnymi, brązowymi lub czerwonymi nićmi występują nadal w miejscach podkreślających linie kroju i sylwetkę postaci. Haft powstaje z zastosowaniem podstawowych ściegów: łańcuszkowego, dzierganego, sznureczka, stebnówki i krzyżowanego. W haftach lasowiackich występują nadal podstawowe elementy geometryczne: linia prosta, falista, zygzak i spirala, oraz motywy roślinne: kwiatek, listek, gałązka. Odpowiednimi kombinacjami tych motywów wyszywa się dolny brzeg spódnicy (fartucha) oraz zapaski. Koszule zdobione są na ramionach, kołnierzykach i zakończeniach rękawów oraz na listwie.  Kobiety przykrywają włosy chustą czepcową, obszytą na brzegach i zdobioną stylizowanymi motywami roślinnymi w narożach. Najokazalszy bukiet haftowany jest w narożu chusty czepcowej, zwisającej z tyłu głowy i opadającej na plecy. Mniejsze motywy wyszyte w pozostałych narożach, po zawiązaniu nie znajdują się tradycyjnie z boku głowy, ale na jej szczycie i są mniej widoczne. Wiąże się to również z tym, że chustka jest inaczej zawiązana niż niegdyś.  Elementy roślinne pojawiające się w hafcie lasowiackim identyfikowane są przez nie, jako rośliny z łąk i ogródków. Specjalne znaczenie wśród motywów lasowiackich zyskało serce, które w ostatnich latach stało się jego ważnym znakiem rozpoznawczym.

Obecnie hafty wykonuje się na kupowanych, dobrych gatunkowo płótnach lnianych, niekiedy na płótnie szarym lub bawełnianym. Bawełnianymi nićmi zdobi się uszyte z płótna koszule, zapaski, spódnice, chusty, obrazki pamiątkowe, serwetki, obrusy. Haft jest nadal jednobarwny, wykonany jednym rodzajem kolorowej nici.
Proces haftowania zaczyna się od naszkicowania wzoru haftu na papierze lub rzadziej na ubraniu, które będzie wyhaftowane. Po naniesieniu  wzoru na tkaninę za pomocą kalki można przystąpić do pracy. Wyszycia wykonane są z nici dostępnych w sprzedaży.

Stroje, w których występują członkowie zespołów są w wielu przypadkach wiernym odwzorowaniem dawnej odzieży odświętnej. Zostały wyszyte przez rękodzielniczki na podstawie wzorników pozostawionych przez „Lasowiaczkę” Marię Kozłową lub  zachowanych artefaktów. Mimo tego, że artystki ludowe pamiętają o starych zasadach, że czarny kolor wyszyć przeznaczony był dla wdów, brązowy dla mężatek, czerwony zaś dla panienek, to nie stosują się ściśle do tych reguł tak, jak to było w przeszłości. Artystki ludowe noszą chętnie stroje z czerwonymi wyszyciami, bez względu na wiek i stan cywilny.  Inwencja twórcza, z wykorzystaniem dawnych motywów lasowiackich zależy od autorki wyszycia, ale miejsca umieszczania haftu pozostają zgodne z tradycją. W wielu kompozycjach odchodzi się od zwartości motywów. Stroje podniszczone wymieniane są na nowsze, wyhaftowane egzemplarze.

Przetwarzamy dane osobowe w celu realizacji usług i zgodnie z Polityką prywatności.